Zuur
Door amateur-bierbrouwers wordt een zure smaak in bier vaak als
een fout gezien. In dit artikel wordt het ontstaan van zure smaken in bier
door infecties en op welke wijze je dit kunt voorkomen behandeld. Ook wordt
kort ingegaan op het aanzuren van het beslag.
Soms gewenst maar meestal niet
De aanwezigheid van een fris zure smaak in bier wordt door veel mensen
gewaardeerd. Commercieel worden met name in België diverse zure bieren
op de markt gebracht. Bij deze commerciële bieren is het zuur mooi
in balans met de overige biersmaken. Om deze bieren op ambachtelijke wijze
te verkrijgen is veel ervaring en geduld nodig.
Bij amateur-bierbrouwers wordt het brouwen van zuur bier bijna altijd
gezien als een fout. Dat is naar mijn mening best jammer. Ik kreeg niet
zo lang geleden van een collega amateur-bierbrouwer een biertje te proeven
met de vraag wat daar mis mee was. Ik constateerde dat het donkere wat
zoetige bier een zure smaak had afkomstig van melkzuur. Het bier is geïnfecteerd
met melkzuurbacteriën vertelde ik hem. "Bewaar het maar en tijdje
en je kunt het bij een wedstrijd inzenden als een oud Vlaams versnijbier".
Een paar weken later kwam ik hem weer tegen. Hij had het bier door de gootsteen
gegoten, hij hield niet van zuur bier. Toch had dit bier naar mijn idee
na een voldoende lange rijpingstijd een prijs kunnen winnen bij de vele
wedstrijden die de laatste tijd worden gehouden.
Een zure smaak is echter niet in elk bier gewenst. De zure smaak moet
binnen het smaakprofiel van het betreffende biertype passen. Zo hoort bijvoorbeeld
in een pilsener of een stout een zure smaak niet thuis.
Infecties
Wort is een vloeistof die zeer rijk is aan voedingsstoffen (vooral suikers
en aminozuren). Naast gist kunnen ook andere micro-organismen goed gedijen
in wort. Wanneer deze micro-organismen ongewild in het wort terecht komen
spreken we over een infectie. Een kenmerk van een infectie is dat deze
ongecontroleerd verloopt.
Infecties liggen in onze brouwerijtjes constant op de loer. Via de
lucht kunnen steeds allerlei micro-organisme het wort of het bier besmetten.
Vooral in de zomermaanden is de concentratie aan micro-organisme in de
lucht hoog. Om die reden werd vroeger geen bier gebrouwen in de zomer.
Voorts komen er in de zomer ook meer fruitvliegjes voor die in staat zijn
ongewenste micro-organismen over te brengen. Ik ken amateur-bierbrouwers
die uit preventie brouwen in een gesloten ruimte met een mechanische afzuiging.
Infecties kunnen voor allerlei smaakafwijkingen zorgen zoals diacetyl
(boterachtig), gekookte groente smaak, schimmelachtig/muf, medicinaal,
rioolachtig en rotte eieren geur. Voldoende reden dus om met infecties
zo voorzichtig mogelijk te zijn.
Sommige amateur-bierbrouwers maken zich niet druk over mogelijke infecties
van het wort voor het koken. Die micro-organismen worden toch gedood tijdens
het koken, is hun redenering. Wat deze amateur-bierbrouwers vergeten is,
dat de stofwisselingsproducten van deze infecties wel al in het wort zitten
en dat deze stofwisselingsproducten niet verdwijnen door het koken.
Een andere fout die sommige amateur-bierbrouwers maken is 's avonds
laat een beslag te maken en de opgevangen wort in een goed warmtegeïsoleerd vat bewaren om de volgende dag het brouwproces af te wikkelen. Door het
bewaren bij een hoge temperatuur hopen ze gevrijwaard te blijven van infecties.
Ten gevolge van het lang bewaren bij hoge temperaturen wordt de ontwikkeling
van Maillard-producten gestimuleerd. Maillard-producten geven het bier
een donkere kleur en zijn verantwoordelijk voor een minder frisse smaak.
Wanneer de temperatuur onder de 60C komt is het ongehopte wort weer bevattelijk
voor bepaalde bacteriën en zoals je waarschijnlijk al vermoed slapen
bacteriën nooit.
Toevoegen van zuur
Om het maischproces goed te laten verlopen is het van belang de pH-waarde
van het beslag in de gaten te houden. De enzymen die verantwoordelijk zijn
voor de afbraak van het zetmeel werken het beste bij een pH van 5,5 tot
5,7. In sommige streken bevat het leidingwater veel bicarbonaten die de
pH-waarde tijdens het maischen doen stijgen. De pH dient dan ook tijdens
het maischen bij 63C gecontroleerd te worden. Voordat je de pH meet moet
je het monster wel even laten afkoelen tot 20C omdat de pH temperatuur
gevoelig is en pH-papier en de pH-meters die de meeste amateur-bierbrouwers
gebruiken bij 20C afgeijkt zijn.
Wanneer de pH te hoog is kun je deze corrigeren door het toevoegen
van zuur. Overigens blijkt uit de vakliteratuur voor de professionele brouwers
dat het aanzuren niet alleen een gunstig gevolg heeft op de werking van
de enzymen maar ook dat een bier met een aangezuurd beslag qua smaak hoger
gewaardeerd wordt door de consument.
Zuren die je kunt toevoegen en hun effect op het bier zijn hieronder
vermeld.
Zoutzuur
Het chloride-ion afkomstig van het zoutzuur geeft een vollere zoetige
smaak aan het bier. Aan chloriden wordt een snelle veroudering van de bitterheid
toegeschreven.
Bij een dosis van 100 mg/l en hoger belemmeren chloriden de gisting.
Zwavelzuur
Sulfaten bezitten de eigenschap een droge meer ietwat harde bittere
smaak te geven. Bij veel Engelse biertypes is een hoger gehalte aan sulfaten
aanwezig.
Fosforzuur
Fosfaten zijn voedingsstoffen voor de gist. Fosforzuur geeft een verfijnde
smaak aan het bier.
Citroenzuur
Citroenzuur geeft een frisse smaak aan het bier. Bij met name tarwebieren
met hun fris citrusachtig karakter komt dit goed te pas.
Melkzuur
Een bier eigen zuur. Kleine hoeveelheden van dit zuur blijven beneden
de smaakdrempel en worden dus niet geproefd.
Als je zuren zoals zoutzuur, zwavelzuur en fosforzuur wilt gebruiken
zul je naar de apotheek moeten gaan en vragen om een zuivere vorm van deze
zuren zonder verontreinigingen (dus nooit bijvoorbeeld huishoudzoutzuur
gebruiken). Bedoelde zuivere vorm wordt in apothekerskringen aangeduid
met de term pro analyse.
In Duitsland waar veel brouwerijen zich nog steeds strikt houden aan
het zogenaamde Reinheitsgebot laat men mout en wort verzuren door deze
te enten met een reincultuur van melkzuurbacteriën. Ze omzeilen op
deze wijze het verbod om andere grondstoffen te gebruiken dan water, mout,
hop en gist. Ook in andere landen gaan steeds meer professionele brouwerijen
over op deze werkwijze om met natuurzuivere producten te kunnen adverteren.
Het gecontroleerd laten verlopen van een melkzuurvergisting is denk ik
voor de meeste amateur-bierbrouwers niet weggelegd. Naar mijn idee kunnen
we dan ook beter melkzuur kopen voor het aanzuren.
Overigens heb ik wel eens horen fluisteren dat in België veel
commerciële zurige bieren tegenwoordig gebrouwen worden door toevoeging
van grote hoeveelheden melkzuur.
Barrières tegen de groei van infecties
In bier kunnen zich veel minder micro-organismen ontwikkelen dan in ongehopte
wort. In bier wordt de groei van de meeste micro-organisme geremd door
de lage pH-waarde, de aanwezigheid van alcohol, koolzuur en hopbestanddelen,
de gistingsproducten en de verminderde hoeveelheid aminozuren (bouwstenen
voor micro-organismen).
Door het aanzuren van het beslag werpen we dus een barrière
op tegen micro-organismen die voor een zure smaak in het bier kunnen zorgen!
Overigens dient het wort tegen het einde van het koken een pH te hebben
van 5,3. Indien de pH-waarde te hoog is kun je deze weer corrigeren door
toevoeging van zuur. De pH-waarde van 5,3 na het koken zorgt voor een betere
vergisting en voor heldere bieren. Ten gevolge van de gisting daalt de
pH-waarde verder en wordt de pH-barrière verder vergroot.
Micro-organismen die we in bier tegen kunnen komen zijn vooral melkzuurbacteriën,
azijnzuurbacteriën en pediococcen. Net zoals bij gist bestaan er van
genoemde micro-organismen verschillende rassen. Niet alle rassen melkzuurbacteriën,
azijnzuurbacteriën en pediococcen worden op dezelfde wijze geremd
door de aanwezigheid van gistingsnevenproducten. In het boek Malting and
Brewing Science geschreven door de schrijversgroep J.S. Hough, D.E. Briggs,
R. Stevens en Y.W. Young wordt melding gemaakt van een experiment waarbij
13 rassen melkzuurbacteriën en 3 rassen pediococcen gevoegd werden
bij 31 verschillende steriele bieren. Alle in totaal 16 rassen groeiden
slechts in drie bieren. In vijf bieren groeide geen enkele ras terwijl
verschillende resultaten werden geboekt bij de overige 23 bieren.
De groei van melkzuurbacteriën wordt in de regel beperkt door
hopbestanddelen. In sommige brouwerijen worden echter ook melkzuurbacterierassen
aangetroffen die waarschijnlijk door aanpassing aan hun omgeving weinig
geremd worden door de aanwezigheid van hopbestanddelen.
Omdat in een zwaar bier meer alcohol, hopbestanddelen en gistingsproducten te vinden zijn dan in een minder zwaar bier is een zwaar bier beter beschermd
tegen infecties tijdens het lageren en bottelen.
De voornaamste infectiebronnen nader bekeken
Zoals reeds genoemd zijn de voornaamste infectiebronnen in bier melkzuur-
en azijnzuurbacteriën en pediococcen. Infecties met zogenaamde wortbacteriën
komen wat minder voor.
Melkzuurbacteriën
Melkzuurbacteriën (lactobacillen) zijn in staat suikers om te
zetten in melkzuur. De meeste rassen melkzuurbacteriën produceren
naast dit zuur ook azijnzuur, ethanol en koolzuurgas. Naast het zuur worden
is het ontstaan van een zoete, boterachtige soms honingachtige smaak de
belangrijkste smaakafwijking die een gevolg kan zijn van melkzuurbacteriën.
Deze smaakafwijking wordt vooral veroorzaakt door de vorming van de stof
diacetyl. Verder kunnen melkzuurbacteriën voor troebelingen in het
bier zorgen.
Door zuurstof in het wort wordt hun groei aangemoedigd op dezelfde
wijze als dat het geval is bij de gistcellen. Ze kunnen verder groeien
in een zuurstofvrij medium. De groei van sommige rassen wordt bevorderd
door de aanwezigheid van koolzuurgas.
De pH-waarde waarbij melkzuurbacteriën optimaal groeien ligt bij
5,5. Er zijn echter ook rassen bekend die zich kunnen ontwikkelen bij een
pH-waarde van 3,5.
Pediococcen
Pediococcen komen regelmatig voor in brouwerijen waar men ondergistende
bieren brouwt. In bovengistende brouwerijen komen ze zelden voor. Of dit
onderscheid gezocht moet worden in de lagere gistingstemperatuur of in
het verschil tussen ondergist en bovengist is nog niet helemaal bekend.
De gevolgen van een infectie met pediococcen lijken sterk op die van melkzuurbacteriën.
Pediococcen zijn in staat dextrinen om te zetten in melkzuur. Een infectie
met pediococcen kan dan ook zorgen voor zogenaamde spuiters en zijn de
schrik van menig bierkeurmeester.
De pediococcen groeien optimaal bij 21 tot 25C maar kunnen zich ook
bij lagere temperaturen ontwikkelen.
Azijnzuurbacteriën
Azijnzuurbacteriën hebben zuurstof nodig om te groeien en ze ontwikkelen
zich dan ook het beste in wort en bier dat in contact staat met de lucht.
De verspreiding van deze bacteriën vindt vooral plaats door vliegen
en met name door fruitvliegjes.
De groei van azijnzuurbacteriën wordt niet geremd door een lage
pH-waarde, de aanwezigheid van hopbestanddelen en alcohol. Daardoor kunnen
azijnzuurbacteriën het bier nog infecteren na de hoofdgisting. Infecties
zorgen voor een harde zure smaak. Ook kunnen infecties met azijnzuurbacteriën
zorgen voor andere smaakafwijkingen en troebelingen.
Wortbacteriën
Wortbacteriën is een verzamelnaam voor alle in wort voorkomende
bacteriën. De meeste van deze bacteriën zijn onder een microscoop
te zien als kleine gedrongen staafjes, die in korte ketens aan elkaar kunnen
zitten.
Sommige wortbacteriën kunnen groeien bij vrij hoge temperaturen
(tot 70C toe). Bij temperaturen onder de 60C kunnen de meesten zich goed
voortplanten. Wortbacteriën kunnen voor een kleurverhoging zorgen.
Anders dan de andere onder dit kopje genoemde bacteriën zijn wortbacteriën
in staat eiwitten af te breken. Wortbacteriën zijn in staat zich drie-
tot vijfmaal zo snel te vermenigvuldigen als gistcellen en kunnen daardoor
voor de gist minder gunstige vermeerderingsomstandigheden zorgen.
Tot de stofwisselingsproducten van wortbacteriën behoren diverse
zuren, fenolverbindingen, rotte eieren gas, dimethylsulfide (gekookte groente
smaak) en andere zwavelverbindingen. Door deze stofwisselingsproducten kan het bier compleet ondrinkbaar worden.
Het voorkomen van infecties
Ondanks de eerder genoemde barrières tegen infecties moeten we ons
constant bewust zijn van het gevaar van infecties, vooral als de gisting
nog niet gestart is. In onze strijd tegen infecties kunnen we de volgende
maatregelen treffen:
Hygiëne
Maak alle spulletjes die je net gebruikt hebt en in contact zijn geweest
met het beslag, wort of bier meteen schoon. Zorg voor een gladde vloer
onder je brouwinstallatie en dweil elke druppel gemorste vloeistof onmiddellijk
op. Hou huisdieren uit de buurt van de brouwinstallatie en gistvaten. Maak
na afloop van het brouwen de ruimte waarin je gebrouwen hebt goed schoon.
Alle mogelijke infectiebronnen in de ruimten waarin je brouwt, lagert of
bottelt dienen verwijderd te worden.
Snel afkoelen
Om infecties zo min mogelijk kans te geven dient na het koken het wort
zo snel mogelijk te worden afgekoeld. Je kunt daarbij gebruik maken van
een koelspiraal. Een koelspiraal bestaat uit een paar meter gebogen koperen
leiding waardoor water stroomt. Om infecties tijdens het koelen te voorkomen
is het verstandig het vat met koelspiraal af te dekken met bijvoorbeeld
een stuk plastic.
Het gebruik van ijs ter afkoeling is af te raden omdat het ijswater
infecties kan bevatten. Ook is het vrij moeilijk de hoeveelheid die je
nodig hebt om een bepaalde temperatuur te krijgen precies te doceren.
Het wort beluchten
Door het wort te beluchten na het koelen komt er zuurstof in het wort.
Om zich goed te vermenigvuldigen heeft de gist zuurstof nodig. Het heet
beluchten van het wort om zo infecties te voorkomen is ten zeerste af te
raden. Bij hoge temperaturen lost er weinig zuurstof op in de vloeistof
en wordt de zuurstof chemisch gebonden aan wortbestanddelen wat voor een
geoxideerde papierachtige smaak kan zorgen.
Om infecties ten gevolge van het beluchten te voorkomen kunnen we via
een slangetje voorzien van een luchtfilter lucht in het wort blazen met
behulp van een aquariumpompje. Luchtfilters zijn te koop bij sommige winkels
voor zelfbrouwers. We kunnen ook een luchtfiltertje zelf maken met bijvoorbeeld
een buisje van een fotorolletje dat we voorzien hebben van watten en luchtdicht
hebben aangesloten op het slangetje.
Eiwitten na het koelen niet verwijderen
Om brouwtechnische redenen is het het beste de eiwitten die uitvlokken
na het afkoelen te verwijderen. Als amateur-bierbrouwers hebben wij echter
niet de mogelijkheden deze eiwitten op een steriele wijze te verwijderen.
Om infecties te voorkomen kunnen we dan ook beter de eiwitten die tijdens
of na het afkoelen uitvlokken in het wort laten zitten.
Voldoende actieve gist toevoegen
Door het toevoegen van voldoende actieve gist komt de gisting snel
op gang. Zoals we gezien hebben vormen gistingsnevenproducten een barrière
tegen infecties. In mijn bijdrage aan het vorige nummer van dit blad heb
ik er op gewezen dat je met het zelf opkweken van gist zeer voorzichtig
dient te zijn om infecties te voorkomen.
Vergisten in een gesloten vat voorzien van een waterslot
In professionele brouwerijen worden de laatste jaren alle open vergistingskuipen
vervangen door gesloten vergistingvaten. In een gesloten gistingsvat kunnen
geen infecties vanuit de lucht in het bier komen. Verder wordt het bier
in een gesloten gistingsvat door de koolzuur in het vat beschermd tegen
infecties met azijnzuurbacteriën.
Door het gistingsvat af te dekken met een losse deksel of met een doek
zoals veel amateur-bierbrouwers doen wordt geen effectieve bescherming
tegen infecties geboden.
Het gistvat waarin je het wort laat vergisten dient voldoende royaal
te zijn om de schuimvorming tijdens de hoofdgisting op te vangen.
De hopharsen tijdens de vergisting niet afscheppen
Veel amateur-bierbrouwers scheppen de hopharsen (de bruine plekken
op het schuim) tijdens de hoofdgisting af. Ze doen dit omdat deze hopharsen
voor een harde bitterheid zouden zorgen.
Met de komst van gesloten gistkuipen is men bij de professionele brouwerijen
gestopt met het afscheppen van het wort. Ook amateur-bierbrouwers kunnen
deze gewoonte mijn inziens beter af leren. Door het gistvat te openen en
de hopharsen af te scheppen kunnen infecties in het bier komen.
Vlak voor het einde van de hoofdgisting te gaan lageren
Door het bier tijdig over te hevelen ten behoeve van het lageren gist
het bier nog iets na tijdens het lageren. De koolzuur die zo gevormd wordt
en die zwaarder is dan lucht verdringt alle aanwezige lucht uit het "lagervat".
Het tijdig overhevelen zorgt er ook voor dat diacetyl dat ontstaat tijdens
de hoofdgisting weer goed afgebroken wordt door de gist.
Niet te lang lageren
Lageren mag niet te lang duren. Bij een lange lagering sterven veel
gistcellen af omdat deze cellen geen voedingsstoffen meer hebben. De afgestorven
cellen breken naar verloop van tijd open. De stoffen die dan vrij komen
verhogen de pH-waarde en het gehalte aan aminozuren en geven smaakafwijkingen
(vooral zwavelachtig). Door de hogere pH-waarde en de grotere hoeveelheid
aminozuren is het bier meer bevattelijk voor micro-organismen die in staat
zijn onvergiste suikers, eiwitten en gistingsproducten om te zetten.
Onderzoek heeft uitgewezen dat bij amateur-bierbrouwers een lagertijd
van twee tot drie weken bij 18-20C de beste resultaten geeft. Overigens
hoeft het waterslot niet geheel stil te zijn als we gaan bottelen.
Het bier tijdens het lageren niet overhevelen
Het meerdere keren tijdens de lagering overhevelen van het jonge bier
is zonder meer slecht. Door het overhevelen kan zuurstof in het bier komen
waardoor de azijnzuurbacterie zich makkelijk kan vermenigvuldigen. Verder
kan door de zuurstofopname een papierachtige smaak ontstaan.
In het algemeen kan gesteld worden dat we er goed aan doen het bier
zo veel mogelijk met rust te laten tijdens de gisting en lagering.
Resultaten onderzoek
Ter onderbouwing van een aantal van de maatregelen die ik hierbij heb genoemd
vermeld ik hier ter afsluiting nog enkele resultaten van het onderzoek
dat ik voor de Amateur-bierbrouwersvereniging "De Roerstok" al enige jaren
aan het uitvoeren ben aan de hand van de gegevens van de bieren die ingezonden
zijn voor de Open Nederlandse Kampioenschappen voor Amateur-bierbrouwers.
Handeling Aantal Score % zure
bieren bieren
wort wel geforceerd gekoeld 356 6,66 19,7
(bijvoorbeeld met een koelspiraal)
wort niet geforceerd gekoeld 135 6,10 23,7
gistingsvat gesloten 246 6,57 21,5
en voorzien van een waterslot
gistvat geheel open of afgedekt met 245 6,44 20,0
een losse deksel dan wel met een doek
hopharsen tijdens de hoofdgisting 240 6,60 20,4
niet afgeschept
hopharsen tijden de hoofdgisting 251 6,41 21,1
wel afgeschept
de na de koeling uitgevlokte 189 6,64 19,0
eiwitten niet verwijderd
de na de koeling uitgevlokte 302 6,42 21,9
eiwitten wel verwijderd
het wort na koeling niet belucht 102 6,34 20,1
het wort na koeling wel belucht 389 6,55 20,8
de pH niet gecontroleerd 250 6,30 22,0
de pH wel gecontroleerd 241 6,72 18,7
combinatie: 84 6,81 13,1
wort geforceerd gekoeld
hopharsen niet verwijderd
koude eiwitten niet verwijderd
vergisting in gesloten vat voorzien
van waterslot
combinatie: 46 5,71 32,6
wort niet geforceerd gekoeld
hopharsen wel verwijderd
koude eiwitten wel verwijderd
vergisting in open vat
De grootste verschillen in score zijn te vinden bij het geforceerd koelen,
de pH-controle en de combinatie van handelingen. Het loont dus de moeite
om alert te zijn op infecties.
Ook kunnen we zien dat een combinatie van handelingen het percentage
zure bieren aanzienlijk kan verminderen (van 1/3 van alle bieren naar minder
dan 1/7 van alle bieren).
Jacques Bertens
Eerdere publicatie
Dit artikel is eerder gepubliceerd geweest in het het vakblad voor de amateur
wijn-, bier- en likeurmaker en verwante hobby's Proost,
nr. 4, juli/augustus 1994.
Terug naar de overige Artikelen over het brouwen van
bier.
|